ქრისტოფერ ჰაუელი (Christopher Howell)

პირველი ნაწილი იხ: დარვინსა და დოსტოევსკის შორის

თავისუფლების იდეა მნიშვნელოვანი იყო თეოდოსიოს დობჟანსკისათვის. ის დაინტერესებული იყო ისეთი სამეცნიერო მსოფმხედველობის ფორმულირებით, სადაც დარვინიზმი ხელს შეუწყობდა თავისუფალ ნებას და მისი აზრით, დაეხმარებოდა ბოროტების პრობლემის გადაჭრას (მან, ჯონ პოლკინგორნის მსგავსად, ბუნებრივ ბოროტებასთან დაკავშირებით, ადრევე ჩამოაყალიბა საკუთარი შეხედულება- „თვითუფლებრივობის დაცვა“). დობჟანსკის პოლიტიკური თავისუფლების დაცვის თემაც აინტერესებდა, როგორც ტოტალიტარიზმისგან, ისე მემკვიდრეობითი არისტოკრატიისაგან. შესაბამისად, დობჟანსკის სინთეზის მეორე მცდელობა იმგვარად მიემართებოდა დემოკრატიასა და მეცნიერებას (ასევე რელიგიას), რომ სამივე მათგანი დაეცვა კონსერვატიული კრიტიკისაგან რელიგიურ, სოციალურ და ეკონომიკურ დონეზე.

დობჟანსკის თანახმად, იერარქიულად, არისტოკრატულად და კლასობრივად მოწყობილი საზოგადოება არის თავდაცვითი მექანიზმი შეძლებულთა (მდიდართა) შიშების დაცხრომისათვის, რომელ შიშებსაც იესოს სწავლება იწვევს. ის შენიშნავს, რომ „ქრისტეს ფრაზა აქლემის ნემსის ყუნწში გავლის შესახებ ნათელია და გამორიცხავს ალტერნატიულ განმარტებას, რითაც მდიდრები იმშვიდებენ  საკუთარ სინდისს – ღმერთზე პასუხისმგებლობის დაკისრებით. ე.ი. დამნაშავე არის ღმერთი, რომელმაც შექმნა ადამიანები კეთილშობილებად და პლებეებად, ბრძენებად და უყაირათოებად, ნიჭიერებად და უუნაროებად. ამ განმარტების თანახმად, ყოველ ადამიანს ცხოვრებაში აქვს განსაზღვრული ადგილი და ეს მიიჩნევა ღმერთის ნებად და მისი დარღვევა ცოდვად გაიგება“ (Mankind Evolving, ადამიანურობა ვითარდება 1962, 52). „ნუ გვადანაშაულებთ“ ამბობენ ძლიერნი და მდიდარნი, „ღმერთის ბრალია, რომ ჩვენ ამ უმაღლესი გენით დაგვაჯილდოვა. ამიტომაც სიმდიდრე, ძალა და გავლენა გამომდინარეობენ კონკრეტული ვითარებიდან და არანაირი პოლიტიკური თანასწორობა არ მოგვცემს გარანტიას ამ მდგომარეობის შესაცვლელად“. დობჟანსკიმ შეამჩნია, რომ მემკვიდრეობითობის მომხრეები მხარს უჭერდნენ პოლიტიკურ კონსერვატიზმს და ფიქრობდნენ, რომ „ადამიანური შესაძლებლობების გენეტიკურმა სტატუსმა შესაძლოა გაამართლოს საზოგადოების კლასობრივი ბარიერების მკაცრი შედგენილობა და, ასევე, მისი იერარქიული მოწყობა“.

მაგრამ ეს გენეტიკის არასწორი გაგება იყო; ის მემკვიდრეობითობის შესახებ უკმარ ცოდნას წარმოაჩენდა. დობჟანსკი ამბობდა, რომ არ არსებობს რაიმე ცალსახა კავშირი გენოტიპსა და ფენოტიპს შორის, არც ინტელექტუალობის ან სხვა უნარების რაიმე გენი. პირიქით, გენები იღებენ „რეაქციის ნორმას“ – ფენოტიპური გამოხატულების ერთ მოდელს, რომელიც გენოტიპიდან მოდის და რომელსაც შეუძლია გამოიწვიოს ინდივიდუმის მრავალგვარი განვითარება და ევოლუცია. დობჟანსკი მიანიშნებდა, რომ „ახლადშობილი ბავშვი არაა სუფთა ფურცელი, მაგრამ არც გენები წყვეტენ მის ბედს“. გადამწყვეტ როლს თამაშობს გარემო (76). შესაძლოა ფროიდი ამტკიცებდა, რომ „ბიოლოგია არის ბედისწერა“, მაგრამ დობჟანსკი უარყოფდა ამ თეორიას და ამტკიცებდა, რომ „მემკვიდრეობითობა უმეტესად ჩვენი ბიოლოგიური უმეცრების პროპორციულია“ (D. B. Paul, “Dobzhansky in the “Nature-Nurture” Debate”, Adams 1994, 223; D. B. Paul, „დობჟანსკი „ბუნება კვების წინააღმდეგ“ დებატებში“).

ირონიულია, რომ დობჟანსკის მიხედვით, კლასობრივმა საზოგადოებამ, რომელიც არისტოკრატიის პლუტოკრატიისადმი დამოკიდებულებაში უმოძრაობას ეფუძნება, შესაძლოა პირამიდის წვერზე დიდი გენეტიკური მრავალფეროვნება გამოიწვიოს. „უმაღლესი“ გენების მატარებელნი შობდნენ მემკვიდრეებს, რომელნიც სულაც არ მიემსგავსებოდნენ იმ ზეადამიანს, რომელიც მათ გონებაში იქნებოდა. რომელიმე მტკიცე და შეუვალ სისტემაში, სადაც ბუნებრივი გადარჩევა არ მუშაობს, სტაგნაცია და დეგენერაცია ამ ყოველივეს ძირითადი პრინციპი იქნებოდა. ეს ცხადად აღიქმება მისთვის, ვინც შეხვედრია მდიდარ არისტოკრატ „სნობებს“ ე. წ. ელიტას, რომელიც რეალურად „ეკონომიკურად უფრო უკეთაა დაჯილდოებული, ვიდრე გენეტიკურად“ (Mankind Evolving, ადამიანურობა ვითარდება 1962, 334). დობჟანსკი, ასევე, არაფრად იღებდა თ. ელიოტის ის მოსაზრებას, რომ თითქოს უნდა არსებობდეს „ბრძენთა“ სოციალური არისტოკრატია, რომელიც განკარგავდა კულტურას და დაიცავდა მას „დაუბანელთა“ ურდოებისგან. დობჟანსკი ხაზს უსვამს შემდეგს: „მე არ ვგლოვობ იმ საზოგადოებების გაქრობას, რომელნიც მრავალ ადამიანს სასუქის მსგავსად იყენებდნენ, რათა დახვეწილი კულტურისათვის, ზოგიერთი მიმზიდველი ყვავილის კულტივაცია მოეხდინათ“ (დობჟანსკი, 325).

ზემოხსენებული პრობლემის გადაწყვეტა არის თანასწორობაში და მისი პოლიტიკური გამოხატულების პრინციპში- დემოკრატიაში. შესაძლებლობების უთანასწორობა მალავს გენეტიკურ ცვლილებას და შესაძლებლობას აძლევს სათავეში მყოფთ მათი ბატონობის დაცვისათვის (248). მეორე მხრივ, თანასწორობა ამცირებს „გენეტიკურ დანაკარგს“, რასაც შეეძლო უფრო პლურალისტური საზოგადოების ჩამოყალიბება, რომელიც სასარგებლო იქნებოდა მთელი სახეობისათვის (324-325). სტატიკური და უცვლელი საზოგადოება  (ანუ არა დემოკრატიული) არსებითად არის კონსერვატიული, მიუხედავად იმისა, რომ „ყოველგვარი კონსერვატიზმის საფუძველი სამეცნიერო აღმოჩენების ნაკადების მიერაა დასუსტებული“ (Biology of Ultimate Concern, უმაღლესი საკითხების ბიოლოგია, 113). ბოლოს და ბოლოს, დობჟანსკი ლიბერალი იყო, რომელიც უფრო სოციალ-დემოკრატიისაკენ იხრებოდა და ზურგს აქცევდა ტოტალიტარიზმსა და მემკვიდრეობით ძალაუფლებას. მიუხედავად მისი დემოკრატიაზე კონცენტრირებისა, იგი ეჭვით უყურებდა კომუნიზმს, რომელსაც „ქრისტიანულ ერესს“ უწოდებდა (99).

თუმცა დობჟანსკი მხარს უჭერდა ადამიანთა შორის თანასწორობას, სწამდა, რომ საქმე ეხებოდა ერთგვარ ეთიკურ ფასეულობას და არა პრინციპს, სამეცნიერო პოსტულატის დონეზე. თავად კი დარწმუნებული იყო, რომ „არაა საჭირო ადამიანები ბიოლოგიურად (გენოტიპურად ან ფენოტიპურად) მსგავსნი იყვნენ იმისათვის, რომ თანასწორად გამოჩნდნენ ღვთის წინაშე“ (Mankind Evolving, ადამიანურობა ვითარდება 1962, 52). არსებითად, თანასწორობის მნიშვნელოვნება თეოლოგიურ აზრს წარმოადგენს (219). საუბარია თავისთავად სიკეთეზე, არა იმიტომ, რომ ეს მეცნიერულად დამტკიცებადი შეიძლება იყოს, რადგან, ასე თუ ისე, სიკეთე და ბოროტება აღემატებიან სამეცნიერო არტიკულაციის შესაძლებლობებს. ჯულიან ჰაქსლიმ და ც. ვედინგტონმა ბევრი იმუშავეს ევოლუციაზე დაფუძნებული ეთიკის ჩამოყალიბებისათვის, მაგრამ ვერ შეძლეს – დამარცხდნენ, მაშინ, როცა დობჟანსკი ამბობდა, რომ „ამ თეორიის შეზღუდულობა ვერასოდეს დაიძლეოდა“. ბუნებრივი სელექციის განვითარებას, ყველაზე კარგ შემთხვევაში, შეიძლება „აეხსნა თუ როგორ ვაყალიბებთ ჩვენს რწმენას, რომ ზოგი საგანი არის კეთილი და ზოგი ბოროტი, მაგრამ ის არ ხსნის იმას, თუ რატომ უნდა მივიჩნიოთ ზოგი რამ კეთილად და ზოგიც ბოროტად“ (343). საბოლოოდ, არავის არ შეუძლია პასუხი გასცეს ივანე კარამაზოვის კითხვას: ეგზისტენციალიტები მართლები იყვნენ (Biology of Ultimate Concern, უმაღლესი საკითხების ბიოლოგია, 101). ამის ნაცვლად, ცოდნა კეთილის და ბოროტისა გამოცხადებითად მოგვეცა (Van der Meer, “Theodosius Dobzhansky”, Eminent Lives in Twentieth-Centure Science and Religion, „თეოდოსიოს დობჟანსკი“, ოცდამეერთე საუკუნის მეცნიერებისა და რელიგიის გამოჩენილ ადამიანთა ცხოვრება 2009, 111) და კარგია გვახსოვდეს, რომ „უმაღლესი სიბრძნე ერთ დროს გალილეველი გაუნათლებელი მეთევზეების ჯგუფზე გარდამოვიდა“ (Mankind Evolving, ადამიანურობა ვითარდება 1962, 345).

ამ ფორმით, ვიმედოვნებთ, რომ დობჟანსკის შეეძლო დაედასტურებინა ადამიანური თანასწორობის, პოლიტიკური თავისუფლებისა და გახსნილი საზოგადოების მნიშვნელოვნება მეცნირებასა და ქრისტიანულ ეთიკაში დემოკრატიის დაფუძნებით. ეს იყო მეორე, მისი სამი სინთეზიდან, მაგრამ მისი აზროვნების ძაფები საკმაოდ ჩახლართულად ჩანდა, განსაკუთრებით მისი მეცნიერი კოლეგებისათვის, რომელთა უმრავლესობაც არ იზიარებდა მის სიმპათიას რელიგიისადმი. ამიტომაც, დობჟანსკი იმედოვნებდა შეექმნა მესამე სინთეზი, რომელიც თავის თავში მოიცავდა და დაიცავდა მეცნიერებასა და რელიგიას შორის ჰარმონიას.

 ქრისტოფერ ჰაუელმა (Christopher Howell) სადოქტორო ნაშრომი რელიგიის მიმართულებით დაიცვა (Duke University).