Από τους Πωλ Λαντουκέρ (Paul Ladoucer) και π. Ρισάρ Ρενέ (Richard Rene)

Δε σας ονομάζω πια δούλους, σας ονομάζω φίλους. Κατά Ιωάννην 15:15.

Ο πατήρ Πάβελ Φλορένσκι (1882-1937) είναι μια από τις σημαντικότερες πνευματικές μορφές της σύγχρονης Ορθοδοξίας. Το πεδίο της ευρυμάθειας του ήταν συγκλονιστικό, διότι δεν εκτεινόταν μόνο στη φιλοσοφία και στη θεολογία, αλλά και στα μαθηματικά, στη φυσική, στη γλωσσολογία, στην τέχνη και στην ιστορία του πολιτισμού κ.α. Συχνά αποκαλείται «ο Ρώσος Λεονάρντο». Συγκαταλέγεται στις ηγετικές προσωπικότητες της ρωσικής θρησκευτικής αναγέννησης των αρχών του 20^ου αιώνα, ο οποίος σε αντίθεση με τους περισσότερους εξέχοντες θεολόγους και χριστιανούς φιλοσόφους που βρέθηκαν εν μέσω της επανάστασης των μπολσεβίκων και του εμφυλίου πολέμου, δεν διάλεξε τον δρόμο της εξορίας, αλλά προτίμησε να παραμείνει στη Ρωσία ως μάρτυρας του Χριστού κατά τη διάρκεια των σκληρότερων διωγμών της χριστιανικής ιστορίας.

Μετά τη διακοπή της λειτουργίας της Θεολογικής Ακαδημίας της Μόσχας από τους κομμουνιστές, ο Φλορένσκι εργάστηκε κατά το μεγαλύτερο μέρος της δεκαετίας του 1920 και στις αρχές του 1930 στην Κρατική Επιτροπή Ηλεκτροδότησης. Σ’ αυτούς τους δύσκολους καιρούς συνέχισε τις θεολογικές του μελέτες καθώς και τις επιστημονικές του έρευνες και δημοσιεύσεις. Ο Φλορένσκι είχε ισχυρούς προστάτες στο σοβιετικό καθεστώς. Αρχικά, ένας από αυτούς ήταν ο Λέων Τρότσκυ, ο οποίος είχε εντυπωσιαστεί από τις ικανότητές του. Επιπλέον, ο Φλορένσκι δεν προσπάθησε ποτέ να κρύψει την πίστη του ή το γεγονός ότι ήταν ιερέας. Εργαζόταν και παρέδιδε τις επιστημονικές του εργασίες φορώντας το ράσο του παρά την αγανάκτηση των σκληροπυρηνικών κομμουνιστών. Συνελήφθη για πρώτη φορά το 1928 αλλά γρήγορα απελευθερώθηκε χάρη στην παρέμβαση της Κατερίνας Πέσκοβα, συζύγου του συγγραφέα Μαξίμ Γκόρκι.  

Παρόλα αυτά, καθώς οι σταλινικές διώξεις εναντίον της θρησκείας συνεχίστηκαν αμείωτες, ακόμη και οι προστάτες του Φλορένσκι δεν μπορούσαν πλέον να τον προστατέψουν. Αρνούμενος τις προτάσεις να αυτοεξοριστεί, συνελήφθη τον Φεβρουάριο του 1933 και στάλθηκε στη Σιβηρία. Εκεί πραγματοποίησε έρευνες επί του μόνιμα παγωμένου εδάφους (πέρμαφροστ) ενώ έπειτα μεταφέρθηκε στο νησί Σολόβκι της Λευκής Θάλασσας, του οποίου το περίφημο μοναστήρι είχε μετατραπεί σε γκουλάγκ· κυρίως για προσωπικότητες της πολιτικής και της θρησκείας. Εντούτοις, ακόμα και εκεί κατάφερε να συνεχίσει τις έρευνές του, αναπτύσσοντας μια διαδικασία παραγωγής ιωδίου και άγαρ-άγαρ (φυτική εναλλακτική ζελατίνη) από φύκια. Εν τέλει υπήρξε θύμα του Μεγάλου Τρόμου του 1937, όταν ο Στάλιν διέταξε την «εκκαθάριση» δεκάδων χιλιάδων «εχθρών του λαού». Ο Φλορένσκι καταδικάστηκε σε θάνατο από μια επιτροπή της NKVD (Εν-Κα-Βε-Ντε) και εκτελέστηκε διά τουφεκισμού στις 8 Δεκεμβρίου του 1937.

Το σημαντικότερο θεολογικό έργο του Φλορένσκι είναι το βιβλίο Ο Στύλος και το Θεμέλιο της Αλήθειας: Δοκίμιο για την Ορθόδοξη Θεοδικία σε δώδεκα επιστολές (1914). Πρόκειται για μια εκτεταμένη επισκόπηση της Χριστιανικής θεολογίας, η οποία πραγματεύεται τη σχέση μεταξύ Θεού και κόσμου. Το κύριο θέμα του έργου είναι η σάρκωση της αγάπης του Θεού για την ανθρωπότητα στην Εκκλησία και η φανέρωσή της στις ανθρώπινες σχέσεις. Διαμορφώνοντας έναν ξεχωριστό και δημιουργικό θεολογικό λόγο ο Φλορένσκι αναδεικνύει τη φιλία (το θέμα της 11 Επιστολής/Κεφαλαίου) ως το αποκορύφωμα της σάρκωσης της θεανθρώπινης και ανθρώπινης αγάπης.

Σύμφωνα με τον Φλορένσκι, η αγάπη (Ιωάν. 15:13) είναι η «μεγαλύτερη αγάπη» με την έννοια ότι αποτελεί το θεϊκό θεμέλιο για όλες τις άλλες μορφές αγάπης. Ωστόσο, η αγάπη καθαυτή τείνει προς το γενικό και το αφηρημένο, όπως π.χ. η αγάπη «γενικά» για την ανθρωπότητα. Από την άλλη πλευρά, η αισθησιακή αγάπη (έρως) τείνει προς μια παθιασμένη αντικειμενοποίηση. Η φιλία αποτελεί τη μόνη αληθινή προσωπική αγάπη, επειδή δεν εξαντικειμενοποιεί αυτούς που αγαπάμε, ούτε τους αξιολογεί με «γενικό τρόπο», αλλά αντιθέτως μας κάνει να αγαπούμε τα άτομα γι’ αυτό που είναι, διαμορφώνοντας μια αγαπητική συντροφικότητα που χαρακτηρίζεται από την ισότητα των προσώπων. Επομένως, για τον Φλορένσκι η φιλία είναι το «ζωτικό μέσον» με το οποίο η αγάπη του Θεού φανερώνεται στην ανθρωπότητα και αποτελεί την «αποκορύφωση του ανθρώπινου συναισθήματος». Όταν ο Ιησούς αποκαλεί «φίλους» τους μαθητές του (Ιωάν. 15:15), επιβεβαιώνει ότι ο πυρήνας της θεανθρώπινης σχέσης είναι πράγματι η αμοιβαία φιλία μεταξύ του Θεού και κάθε ανθρώπινου προσώπου, καθώς και ότι οι σχέσεις των ανθρώπων πρέπει να διαμορφώνονται σύμφωνα με το πρότυπο αυτής της θεανθρώπινης φιλίας.

Η ιδέα του Φλορένσκι έχει ριζικές ακόμη και ανατρεπτικές συνέπειες για τους κανόνες, με τους οποίους η ανθρώπινη αγάπη κατανοείται και εκφράζεται. Εάν η φιλία είναι η υψηλότερη μορφή αγάπης, τότε ο κάθε άνθρωπος στο Σώμα του Χριστού έχει την ευκαιρία να γευτεί αυτό το είδος της αγάπης. Ο Φλορένσκι θεωρεί τους δεσμούς μεταξύ φίλων ως το μέσον για την εκπλήρωση αυτής της αγάπης εντός της εκκλησιαστικής κοινότητας. Παρόλο που συνήθως θεωρούμε ότι αυτοί οι δεσμοί φιλίας περιλαμβάνουν άτομα του ίδιου (αρσενικού) φύλου, ο Φλορένσκι δεν αποκλείει τη δυνατότητα φιλίας μεταξύ προσώπων του αντίθετου φύλου. Αναμφίβολα, αυτό υποδηλώνει ότι ο γάμος καθίσταται αληθινά ευλογημένος, όχι μέσω της ερωτικής ένωσης μεταξύ άντρα και γυναίκας αλλά με την καλλιέργεια της φιλίας. Συνεπώς, όλα τα πρόσωπα εντός του Σώματος του Χριστού έχουν τη δυνατότητα και πρέπει να καλλιεργήσουν ξεχωριστές φιλίες. Κατ’ αυτόν τον τρόπο θα καταστήσουν τους εαυτούς τους «εικόνες», μέσω των οποίων θα δουν και θα γνωρίσουν ο ένας τον άλλον, ενώ παράλληλα  θα αναγνωρίσουν τη φιλανθρωπία του Θεού.

Μολονότι ο Φλορένσκι πιστεύει ξεκάθαρα ότι η φιλία μεταξύ ατόμων του ίδιου φύλου αποτελεί την πεμπτουσία της θεανθρώπινης φιλίας και της αγάπης του Θεού για την ανθρωπότητα, οποιαδήποτε ερμηνεία της σκέψης του που θα την καθιστούσε εργαλείο απολογητικής για μια Ορθόδοξη χριστιανική θεολογία της ομοφυλοφιλίας είναι παραπλανητική και λανθασμένη. Δεν θα ήταν τίποτε άλλο παρά μια υπεραπλουστευμένη προσέγγιση της υψηλής θεολογίας της φιλίας του Φλορένσκι, καθώς και μια ευκαιριακή προσπάθεια εκμετάλλευσης αυτού του δημιουργικού και σημαίνοντος στοχαστή να εμπλακεί σε έναν πολιτισμικό πόλεμο ξένο προς τη θεολογία του. Ο στοχασμός του Φλορένσκι εξευγενίζει την ανθρώπινη ύπαρξη και αγάπη, ανάγοντάς τις στο Θεό, πέρα από κάθε απλοϊκή αιτιολόγηση της ετερόφυλης ή της ομόφυλης σεξουαλικότητας. Το να επικαλείται κάποιος την αυθεντία του εντάσσοντάς τον στη σύγχρονη πολιτική των φύλων οδηγεί στην παραποίηση της κληρονομιάς του και της δυναμικής της να μεταβάλλει τον τρόπο, με τον οποίον αντιλαμβανόμαστε την αγάπη, τόσο εντός της Εκκλησίας όσο και στον κόσμο.

Βεβαίως, πολλοί άσκησαν κριτική στη θεολογία του Φλορένσκι ήδη από την εποχή που δημοσιεύθηκε το έργο του Ο Στύλος και το Θεμέλιο της Αλήθειας έναν αιώνα πριν. Η κριτική αυτή επικεντρώνεται στην Σοφιολογία του —την περίπλοκη διδασκαλία περί Θεϊκής Σοφίας—και στην απουσία τονισμού της Χριστολογίας στο έργο του. Ακόμα όμως και οι ισχυρότεροι επικριτές του δεν αμφισβητούν τον τρόπο με τον οποίο πραγματεύτηκε την θεϊκή και ανθρώπινη αγάπη. Το 1981 η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησίας εκτός Ρωσίας ανακήρυξε ως αγίους όλους τους Χριστιανούς που έπεσαν θύματα του κομμουνισμού, συμπεριλαμβανομένου και του Φλορένσκι. Εν συνεχεία όμως αρνήθηκε ότι το όνομα του Φλορένσκι συμπεριλήφθηκε στην εικόνα των Νεομαρτύρων και Ομολογητών της Ρωσίας θέτοντας εν αμφιβόλω την αγιοποίησή του σπουδαίου αυτού θεολόγου. Ο π. Πάβελ Φλορένσκι θα αποτελέσει τη μεγαλύτερη απώλεια, αν χρησιμοποιηθεί ο στοχασμός του σε μια εκστρατεία που άπτεται του πεδίου διαμάχης των ομόφυλων σχέσεων. Ο Φλορένσκι, «ίσως το πιο αξιόλογο άτομο που καταβροχθίστηκε από τα γκούλαγκ», κατά τα λεγόμενα του Αλεξάντρ Σολζενίτσιν, ήταν ένας σπουδαίος χριστιανός μάρτυρας, ο οποίος άφησε πίσω του μια εξαιρετική και τολμηρή ομολογία της θεϊκής αλήθειας και της αγάπης-φιλίας του Θεού.

Ιερομάρτυρα πάτερ Πάβελ, προσευχήσου στον Θεό για εμάς!
Εορτή των Νεομαρτύρων και Ομολογητών της Ρωσίας.

Ο Paul Ladoucer είναι αναπληρωτής καθηγητής στην Ορθόδοξη Σχολή Θεολογίας στο Trinity College (Πανεπιστήμιο του Τορόντο) και επίκουρος καθηγητής στο τμήμα Θεολογικής Σχολής και Θρησκειολογίας, στο Πανεπιστημίο Laval του Κεμπέκ.

Ο π. Richard René είναι υποψήφιος διδάκτορας του Πανεπιστημίου του Κολλεγίου Αγ. Μιχαήλ στην Θεολογική Σχολή του Τορόντο, τοπικός ιερέας των σωφρονιστικών υπηρεσιών του Καναδά καθώς και διευθυντής της Ορθόδοξης Αδελφότητας Φυλακών Αγ. Σίλας (Καναδάς).