Από την Elizabeth Scott Tervo

Η εκκλησία της Αγίας Σοφίας ήταν το κορυφαίο μνημείο της χριστιανικής αρχιτεκτονικής και λειτουργούσε ως ναός σχεδόν επί μια χιλιετία έως την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453· όταν κληρικοί και λαϊκοί θανατώθηκαν καθώς τελούταν η τελευταία Θεία Λειτουργία. Η Αγία Σοφία μετατράπηκε σε τέμενος για τις θρησκευτικές ανάγκες των Μουσουλμάνων και λειτούργησε κατ’ αυτόν τον τρόπο έως το 1934, όταν η νέα κοσμική ηγεσία του τουρκικού κράτους αποφάσισε να την μεταβάλλει σε μουσείο. Ο ναός της Αγίας Σοφίας διατηρήθηκε ως τουριστικό αξιοθέατο, στο οποίο δεν επιτρέπονταν οποιουδήποτε είδους προσευχές. Ωστόσο, φέτος, η Τουρκική κυβέρνηση υπό την ηγεσία του Προέδρου Ερντογάν, αποφάσισε την επαναφορά της τέλεσης μουσουλμανικών προσευχών, με αποτέλεσμα η Αγία Σοφία να αρχίσει να λειτουργεί ξανά ως μουσουλμανικό τέμενος.

Για τον τωρινό πρόεδρο της Τουρκίας και τους υποστηρικτές του, το νόημα αυτής της κίνησης είναι σαφές: η ισχύς, η υπεροχή και η αναπόφευκτη νίκη του Ισλάμ. Για τους Ορθόδοξους Χριστιανούς —και όλους τους Χριστιανούς που γνωρίζουν αυτή την κατάσταση— το γεγονός αυτό αποτελεί πηγή οδύνης. Αυτές οι δύο διαφορετικές αντιδράσεις είναι ευδιάκριτες και ασύμβατες.

Παρόλα αυτά, υπάρχει ακόμη μια διάσταση που πρέπει να ληφθεί υπόψη. Εκατομμύρια τουρίστες, πολλοί εκ των οποίων από την Ευρώπη και την Αμερική, επισκέπτονται κάθε χρόνο την Αγία Σοφία λόγω της ιστορικής και πολιτικής της σπουδαιότητας. Με τι εντυπώσεις φεύγουν σήμερα; Πως μπορούμε να τις συγκρίνουμε με τις αντιδράσεις παλαιότερων τουριστών, οι οποίοι είχαν την ευκαιρία να δουν το μουσείο; Οι τουρίστες από την Δύση πιθανότατα είναι ευκατάστατοι, μορφωμένοι και κατέχουν ηγετικές θέσεις στη χώρα τους. Γι’ αυτό το λόγο, οι εντυπώσεις τους δεν είναι απλώς προσωπικές, αλλά έχουν τη δυνατότητα να επηρεάσουν τα παγκόσμια δρώμενα.

Είχα την ευκαιρία να επισκεφτώ την Αγία Σοφία πριν από είκοσι και πλέον χρόνια, ως απλή τουρίστρια. Με τη ευκαιρία μιας ημερήσιας στάσης στην Κωνσταντινούπολη, κατά τη διάρκεια του ταξιδιού μου από τις ΗΠΑ στην Τιφλίδα, αποφάσισα να περάσω μερικές ώρες περιδιαβαίνοντας την πόλη. Εκείνη την εποχή δεν γνώριζα ότι η Αγία Σοφία, η Πόλη της και η μακρά αιχμαλωσία ήταν ζωντανές στις καρδιές των Ελλήνων. Αλλά ήμουν εξοικειωμένη, από την πλευρά των Ρώσων, με τη μεσαιωνική ιστορία των σλάβων επισκεπτών, οι οποίοι τον δέκατο αιώνα αναφώνησαν βλέποντας τον ναό: «Δεν ξέραμε αν ήμασταν στον ουρανό ή στη γη […] δεν μπορούμε να ξεχάσουμε τέτοια ομορφιά».

Η εμπειρία της επίσκεψης μου ήταν σαν όνειρο, καθώς δεν είχα κοιμηθεί αρκετά, αλλά συνάντησα μια περιοχή έτοιμη να δεχθεί τους τουρίστες, με μεγάλους πεζόδρομους, ένα πάρκο και ευανάγνωστη σήμανση στα αγγλικά, που καθοδηγούσε τους επισκέπτες στην Αγία Σοφία, το Μπλε Τζαμί και το παζάρι. Η καρδιά μου αναπτερώθηκε καθώς αντίκρισα την Αγία Σοφία και την φωτογράφισα καθώς πλησίαζα, όπως κάνει ο κάθε τουρίστας. Μπήκα στο ναό, αγνοώντας το πλήθος των ανθρώπων που προσπαθούσαν να βγάλουν μεροκάματο ως ξεναγοί, και εντυπωσιάστηκα από τον αρχαιοπρεπή όγκο του ναού.

Το κτίριο ήταν παλιό, σκοτεινό και κρύο, σε αντίθεση με την ηλιόλουστη μέρα. Τα τείχη του ναού ήταν βαριά, ογκώδη και κενά, εκτός από κάποια απομεινάρια ισλαμικής διακόσμησης και γραμμάτων. Περπατούσα μόνη μου δίπλα σε λίγους τουρίστες, οι οποίοι περιφέρονταν εντός του ναού μιλώντας ψιθυριστά. Έμεινα κατάπληκτη, επειδή ούτε είδα ούτε αισθάνθηκα οποιαδήποτε ηχώ εκείνης της ουράνιας ατμόσφαιρας. Αποφάσισα να περπατήσω ολόκληρο το κτήριο, καθώς δεν είχα και τίποτα καλύτερο να κάνω.

Βαδίζοντας στα ψηλότερα επίπεδα, ξαφνικά βρέθηκα πρόσωπο με πρόσωπο με τον Χριστό, την Θεοτόκο και τον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο. Οι φιγούρες τους μου φάνηκαν ζωντανές, λαμπρές, φωτισμένες σαν να κινούνταν προς εμένα με τα ζωηρά τους χρώματα. Σταμάτησα το βήμα μου και μου πήρε ένα ολόκληρο λεπτό για να συνειδητοποιήσω ότι αυτό που έβλεπα ήταν απλά ένα ψηφιδωτό στον τοίχο. Αλλά οι μορφές με κοίταζαν, και σκέφτηκα, τι είναι αυτό το μέρος, στο οποίο βρίσκομαι τώρα; Αν αυτό είναι μονάχα ένα κομμάτι από το οποίο έχει αφαιρεθεί ο σοβάς, πώς θα έμοιαζε στην πραγματικότητα ολόκληρος ο ναός ;

Λίγο αργότερα συνέχισα στο Μπλε Τζαμί μαζί με όλους τους άλλους τουρίστες. Πέρασα από τα μέρη, όπου οι άνθρωποι πλένονταν πριν από την προσευχή και εισχώρησα σ’ έναν ξεχωριστό χώρο στο πίσω μέρος της τεράστιας αίθουσας για ανθρώπους δεύτερης κατηγορίας, για τους μη-μουσουλμάνους. Ήταν γεμάτο καμάρες, σαν εκκλησία και επίσης άδειο, διότι έπρεπε να είναι άδειο. Ήταν γεμάτο φως, διακοσμημένο με άπειρες τοιχογραφίες με άνθη και χαλιά στο πάτωμα. Το σχήμα του ήταν το ίδιο, όπως της Αγίας Σοφίας, αλλά ταυτόχρονα τόσο διαφορετικό.

Βρήκα το μέρος υπέροχα αναζωογονητικό, αφού ήμουν κουρασμένη απ’ τον μακρύ περίπατό και στάθηκα εκεί για να ξεκουραστώ. Πλήθη τουριστών μπήκαν, κοίταξαν γύρω-γύρω και έφυγαν. Ήταν Αμερικανοί και Ευρωπαίοι ταξιδιώτες, όπως μπορούσα να καταλάβω από τα πρόσωπα και τις γλώσσες που μιλούσαν και είχα δει πολλούς από αυτούς να περνούν από την Αγία Σοφία νωρίτερα. Καθώς στεκόμουν εκεί, άκουσα τα σχόλια τους:

«Είναι ακριβώς το ίδιο»

«Ο Θεός είναι ένας»

«Μπορείς να προσευχηθείς οπουδήποτε»

«Όλες οι θρησκείες είναι το ίδιο»

Αυτό ήταν το νόημα, το οποίο είχε σχεδιάσει το κοσμικό τουρκικό κράτος, ώστε οι επισκέπτες να το αντιληφθούν και να το μεταφέρουν πίσω στην πατρίδα τους. Πρώτον, ότι ο Χριστιανισμός και το Ισλάμ είναι ουσιαστικά ισάξια και πράγματι όλες οι θρησκείες είναι ισότιμες, ένα μήνυμα, στο οποίο είναι ιδιαίτερα ευαίσθητοι οι δυτικοί της μετα-χριστιανικής εποχής. Δεύτερον, αυτό που εκπέμπαν τα ίδια τα κτήρια: ο Χριστιανισμός είναι απαρχαιωμένος και ζοφερός, καταρρέει, ενώ το Ισλάμ είναι λαμπρό, νέο και όμορφο. (Πράγματι, η ένταση μεταξύ αυτών των δύο σκέψεων, αν το Ισλάμ είναι ισοδύναμο με τον Χριστιανισμό ή ανώτερο, εδράζεται στoν πυρήνα της προσπάθειας του Ερντογάν να διατηρήσει την εξουσία.)

Εντούτοις, αυτό συνέβη πριν από είκοσι χρόνια. Τι είδους μήνυμα στέλνει η Αγία Σοφία τώρα; Ποια είναι η σημασία της νέας μετατροπής της σε μουσουλμανικό τέμενος; Ας ελπίζουμε ότι τουλάχιστον θα μεριμνήσουν καλύτερα για το κτίριο, όμως για τον Ερντογάν και τους οπαδούς του καθώς και για ένα τμήμα του μουσουλμανικού κόσμου, το μήνυμα είναι σαφές: η υπεροχή του Ισλάμ. Για τους Χριστιανούς, ωστόσο, αυτό σημαίνει οδύνη, προσευχή και δάκρυα.

Αλλά τα εκατομμύρια των τουριστών, τι πρόκειται να αντικρίσουν; Οι Ευρωπαίοι και οι Αμερικανοί δεν ενδιαφέρονται να θαυμάσουν την ιστορία της νίκης του Ισλάμ και τις στρατιωτικές του κατακτήσεις. Στην καλύτερη περίπτωση θα σεβαστούν περισσότερο το Ισλάμ, αλλά θα αντιληφθούν την Αγία Σοφία ως έναν πραγματικό αιχμάλωτο. Αυτό, ασφαλώς, δεν είναι το ίδιο με μια επίσκεψη σε ένα μουσείο εκκοσμίκευσης.

Μήπως αυτά τα εκατομμύρια των τουριστών, οι εύποροι, ισχυροί δυτικοί, φύγουν με μια κάποια ιδέα για την θλίψη που αισθάνονται οι Ορθόδοξοι λόγω της ήττας, της κατάκτησης και της αιχμαλωσίας της Αγίας Σοφίας, την οποία, τελευταία, η Δύση έχει ξεχάσει;

Η Elizabeth Scott Tervo είναι πρεσβυτέρα της Ελληνικής Ορθόδοξης Αρχιεπισκοπής Αμερικής, συγγραφέας και ποιήτρια. Το έργο της έχει δημοσιευθεί στο περιοδικό The Wheel στο St. Katherine Review, στο New Haven Review και στον τόμο Η Υποδοχή της Αγίας και Μεγάλης Συνόδου: Σκέψεις των Ορθόδοξων Χριστιανών Γυναικών (επ. Carrie Frederick Frost) (Reception of the Holy and Great Council: Reflections of Orthodox Christian Women). Αναμένεται επίσης, η έκδοση των απομνημονευμάτων της για την εποχή της ζωής της ως φοιτήτρια στη Σοβιετική Ένωση.