Τζωρτζ Δημακόπουλος (George Demacopoulos)

Το 1990, σε μια μελέτη που άνοιξε νέους δρόμους, η επιφανής ακαδημαϊκός του πρώιμου Χριστιανισμού, Ελίζαμπεθ Κλαρκ, κατέδειξε ότι ένας από τους σημαντικούς λόγους που ο χριστιανισμός διαδόθηκε γρήγορα, ήταν ότι οι γυναίκες λειτούργησαν ως οι πρώτοι οικονομικοί υποστηρικτές της χριστιανικής κοινότητας· ήταν «προστάτες, όχι ιερείς»[1]. Σύμφωνα με την Κλαρκ, η υποστήριξη που πρόσφεραν οι γυναίκες δεν ήταν μόνο ζήτημα χριστιανικής ευσέβειας, αλλά ήταν επίσης συνέπεια ευρύτερων κοινωνικών και πολιτιστικών αλλαγών που αντιμετώπιζαν στον ελληνορωμαϊκό κόσμο. Ακριβώς τη στιγμή που η ρωμαϊκή κοινωνία περιόριζε τις δυνατότητες των γυναικών να πατρονάρουν κοσμικά γεγονότα, μια μικρή αλλά αποφασισμένη ομάδα από αριστοκράτισσες έστρεψε την υποστήριξη της προς τον Χριστιανισμό. Και τα υπόλοιπα, να το πω έτσι, ανήκουν στην ιστορία.

Θα ήθελα να πω ότι υπάρχει ένα παράλληλο κοινωνιολογικό φαινόμενο στην Ορθόδοξη Εκκλησία στις Ηνωμένες Πολιτείες σήμερα. Ενώ οι γυναίκες εξακολουθούν να μην μπορούν να χειροτονηθούν ως ιερείς, γίνονται ολοένα και περισσότερο μελετητές του χριστιανισμού. Και αυτό έχει βαθύ, θετικό αντίκτυπο στην Εκκλησία.

Ήδη, υπάρχουν γυναίκες επιστήμονες του Ορθοδόξου Χριστιανισμού στα κορυφαία πανεπιστημιακά ιδρύματα του Άιβυ Λιγκ. Πολλές γυναίκες διδάσκουν σε ιδιωτικά και κρατικά ερευνητικά πανεπιστήμια. Άλλες διδάσκουν σε μικρά κολέγια θεωρητικών κατευθύνσεων και θεολογικά προγράμματα (τόσο ορθόδοξα όσο και μη ορθόδοξα). Οι ακαδημαϊκοί κλάδοι όπου κάποτε κυριαρχούσαν οι άνδρες -ιδίως η θεολογία- εμφανίζουν όλο και πιο ισορροπημένη παρουσία των δύο φύλων. Όμοια είναι και τα διοικητικά συμβούλια των διακεκριμένων ακαδημαϊκών περιοδικών και των ακαδημαϊκών συλλόγων. Αν και η αύξηση των γυναικών σε αυτούς τους τομείς αντικατοπτρίζει τις ευρύτερες τάσεις της αμερικανικής ακαδημαϊκής ζωής, η αλλαγή του τοπίου στην Αμερικανική Ορθοδοξία είναι χαρακτηριστική για πολλούς λόγους.

Πράγματι, αρκεί να εξετάσει κανείς την κατάσταση στη ROCOR (την Ρωσική Εκκλησία Εκτός Ρωσίας). Οι γιοι των Ρώσων ιερέων πάντα λάβαιναν καλή μόρφωση· ωστόσο, οι κόρες των ιερέων της ROCOR που γεννήθηκαν στις δεκαετίες του 1960 και του 1970 προχώρησαν παραπέρα, αποκτώντας διδακτορικά σε τομείς σχετικούς με την Εκκλησία, σε ένα ποσοστό άνευ προηγουμένου. Εκείνη την εποχή, η ROCOR ήταν κλεισμένη στον εαυτό της και περιθωριακή, σε σχέση με την ευρύτερη αμερικανική Ορθόδοξη κοινότητα. Αλλά σήμερα, αυτές οι γυναίκες είναι ανάμεσα στους πιο σημαντικούς ορθόδοξους μελετητές, με μεγάλη επιρροή στους τομείς τους.

Οι κόρες των ιερέων της ROCOR αποτελούν μόνο ένα παράδειγμα. Γυναίκες από όλες τις εθνικές δικαιοδοσίες, καθώς και ένας μεγάλος αριθμός από ενήλικες προσήλυτες, μεταμορφώνουν το Ορθόδοξο ακαδημαϊκό τοπίο. Εν μέρει, αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι πολλές από αυτές τις γυναίκες συγγράφουν επιστημονικές δημοσιεύσεις, αξιολογούμενες, με ρυθμό που υπερβαίνει κατά πολύ αυτόν των ορθοδόξων ανδρών ομολόγων τους, ειδικά των ανδρών ομολόγων τους σε Ορθόδοξα θεολογικά προγράμματα.

Γιατί συμβαίνει αυτό; Υπάρχουν πιθανότατα πολλοί λόγοι για την αύξηση των γυναικών ακαδημαϊκών, ανάμεσα στους οποίους είναι σημαντικές και οι ευρύτερες δημογραφικές αλλαγές στο ανθρώπινο δυναμικό των ΗΠΑ. Αλλά επιτρέψτε μου να προτείνω μια εξήγηση ειδικά για την Ορθόδοξη κοινότητα που θα μπορούσε, κατ’ αρχήν, να μοιάζει πως κινείται αντίθετα από τα φαινόμενα.

Πιστεύω πως το γεγονός ότι οι ενορίες μας συχνά καταπνίγουν τη θεολογική περιέργεια των νέων γυναικών, πράγμα που δεν κάνουν προς τους νέους άντρες, δημιουργεί κάποιο κοινωνιολογικό δυναμικό. Ο Έντουαρντ Σαΐντ παρατήρησε κάποτε ότι το καθήκον του μελετητή είναι να σταθεί απ’ έξω, να ενστερνιστεί μια συνθήκη αποστασιοποίησης, έτσι ώστε όχι μόνο να μπορεί να θέτει ερωτήσεις που κανένας άλλος δεν σκέφτεται, αλλά και να είναι προετοιμασμένος για την απαξίωση που θα του επιδειχθεί, εξαιτίας της τόλμης του να φανταστεί τέτοιες ερωτήσεις. Μήπως οι συμβάσεις που κυριαρχούν σχετικά με το κοινωνικό φύλο, σε μερικές από τις ενορίες μας, προετοιμάζουν πραγματικά τις γυναίκες για μια ζωή στον ακαδημαϊκό κόσμο; Υπάρχει άραγε κάποιος χώρος στην αμερικανική Ορθοδοξία, όπου μια εύστροφη νέα γυναίκα μπορεί να κάνει μια άβολη διερευνητική ερώτηση, δημοσίως, χωρίς να αντιμετωπίσει κοινωνικές επιπτώσεις;

Με άλλα λόγια, θα ήθελα να προτείνω ότι ο τεμπέλικος, πατριαρχικός προστατευτισμός, που συχνά θεωρείται ως διατήρηση της παράδοσης στις κοινότητές μας (και ιδιαίτερα στο διαδίκτυο), μπορεί στην πραγματικότητα να προετοιμάζει έναν αριθμό γυναικών, από νεαρή ηλικία, να αντέξει την αμείλικτη απειλή της αμφιβολίας που θα τις συνοδεύει καθ’ όλη τη διάρκεια της ακαδημαϊκής ζωής τους, μέσα από τη διαδικασία των αξιολογούμενων επιστημονικών δημοσιεύσεων.

Η παρουσία γυναικών μελετητών έχει ήδη αλλάξει τις Ορθόδοξες Χριστιανικές Σπουδές ως ένα σημείο, αναδιαμορφώνοντας τα είδη των ερευνητικών ερωτημάτων που θέτουμε σχετικά με την παράδοσή μας. Για παράδειγμα, τα τελευταία τριάντα χρόνια για πρώτη φορά εμφανίστηκε ενδιαφέρον των ακαδημαϊκών για τις ζωές των αγίων γυναικών, ώστε να κατανοήσουν το εύρος των τρόπων με τους οποίους, ιστορικά, αντιλαμβάνονταν οι ορθόδοξοι Χριστιανοί τις δυνατότητες της γυναικείας αγιότητας. Ομοίως, μόλις πρόσφατα αρχίσαμε να αποκαλύπτουμε τις επί μακρόν φιμωμένες  γυναικείες φωνές της χριστιανικής αρχαιότητας ή των μεσαιωνικών βυζαντινών χρόνων. Ακόμη πιο πρόσφατα, οι ορθόδοξες γυναίκες επιστήμονες άρχισαν να ερευνούν τον κόσμο του ύστερου μεσαίωνα, όπου νέες (και θεολογικά ασυνεπείς) τελετές καθαρισμού, σχετικές με τη μητρότητα και το γυναικείο σώμα, εισήχθησαν στη λειτουργική πρακτική. Το πρωτοποριακό έργο των γυναικών σε αυτούς τους τομείς οδήγησε σε μια επανάσταση στον ευρύτερο ακαδημαϊκό χώρο, έτσι ώστε όλοι οι προπτυχιακοί φοιτητές σε τμήματα θεολογίας ή θρησκευτικών σπουδών στις Ηνωμένες Πολιτείες να μελετούν τώρα αυτές τις πτυχές της χριστιανικής παράδοσης.

Βεβαίως, πολλές ορθόδοξες ερευνήτριες ασχολούνται με θέματα που δεν έχουν ιδιαίτερη σχέση με αυτά που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως μελέτες κοινωνικού φύλου ή γυναικείες σπουδές. Αντίστροφα, υπάρχουν και πολλοί άνδρες που εργάζονται σε αυτόν το χώρο, συχνά με συναρπαστικά αποτελέσματα.

Το σημαντικότερο θέμα είναι ότι η έρευνα που γίνεται από γυναίκες μελετητές έχει συνήθως αποτελέσματα εξαίρετης ποιότητας και βελτιώνει τη φύση της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, τόσο για τους Ορθόδοξους όσο και για τους μη Ορθόδοξους φοιτητές. Η αίσθηση μου είναι ότι ακόμη βλέπουμε μόνο την κορυφή του παγόβουνου. Και αυτή η μεταμόρφωση έχει ευρείες συνέπειες για το μέλλον της Ορθόδοξης εκπαίδευσης, επομένως και για την Εκκλησία.

Ακόμη και αν ο διορισμός γυναικών σε Ορθόδοξες θεολογικές σχολές καθυστερεί σε σχέση με τις ευρύτερες τάσεις των Ορθοδόξων Χριστιανικών σπουδών σε πανεπιστήμια έρευνας, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η ακαδημαϊκή παραγωγή των ορθόδοξων ερευνητριών θα αποτελέσει σημαντικό στοιχείο κάθε θεολογικού προγράμματος σπουδών. Αυτό θα γίνει φανερό, κυρίως, στα κηρύγματα και την ποιμαντική εργασία των μελλοντικών ιερέων. Και τα υπόλοιπα, για να το πω έτσι, θα ανήκουν στην ιστορία.

[1] Elisabeth Clark, “Patrons, Not Priests: Gender and Power in Late Ancient Christianity”, Gender & History 2.3 (1990)  

Ο Γιώργος Δημακόπουλος είναι ο καθηγητής της Έδρας Ορθοδόξων Χριστιανικών Σπουδών «π. Ιωάννης Μέγιεντορφ και Οικογενεία Πάτερσον» και συν-διευθυντής του Κέντρου Ορθοδόξων Χριστιανικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Φόρντχαμ.