Από τον Jaroslav Skira

Η υπονοούμενη συσχέτιση ενός Ρώσου ορθόδοξου προκαθημένου, μιας ιδεολογίας και μιας γενοκτονίας μπορεί να φαίνεται προκλητική και τραβηγμένη. Για μένα πάντως, δεδομένου του τωρινού αδικαιολόγητου πολέμου των Ρώσων εναντίον της Ουκρανίας, η εν λόγω συσχέτιση δεν αποτελεί υπερβολή. Αυτή τη στιγμή της κοινής μας ιστορίας ως ανθρωπότητα, ο ορισμός ενός συμβάντος είναι εξαιρετικά σημαντικός, ούτως ώστε να εκτιμήσουμε τα φρικτά γεγονότα στην Ουκρανία και την ιδεολογία που είναι συνυπεύθυνη για την βία, που συντελείται εναντίον του αθώου ουκρανικού λαού. Ο ορισμός της κατάστασης αποτελεί ουσιαστική ηθική απόφαση.

Τις στιγμές αυτές η γενοκτονία δεν είναι μια αφηρημένη έννοια για τον λαό τα Ουκρανίας, την ουκρανική διασπορά και όλους τους ανθρώπους καλής θέλησης. Γενοκτονία είναι η εξολόθρευση φυλετικών, εθνικών, εθνοτικών και θρησκευτικών ομάδων. Παρόλο που υφίστανται διάφορες επιστημονικές θεωρήσεις σχετικά με την εν λόγω έννοια, επέλεξα να την προσεγγίσω στο πλαίσιο μιας ηθικής εννοιολογικής σύλληψης απ’ την οπτική γωνία του θύματος. Τον όρο γενοκτονία διετύπωσε πρώτος ο Πολωνός δικηγόρος Raphaël Lemkin κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ενώ την όρισε ως την εξάλειψη διαφορών μεταξύ «αποικιοκρατούμενων ομάδων» με σκοπό την επιβολή της πολιτιστικής και πολιτικής ταυτότητας μιας «αποικιοκρατικής ομάδας». Όσοι έχουν διαφορετική ταυτότητα από την κυρίαρχη ομάδα εξουσίας είτε καταπιέζονται, είτε εξορίζονται είτε δολοφονούνται. Η γενοκτονία διαλύει τους υφιστάμενους δεσμούς κοινωνικής και πολιτικής αλληλεγγύης των ομάδων, καθώς και τη δυνατότητα αυτοδιάθεσής τους. Επιπλέον, ο Lemkin προσδιορίζει τη γενοκτονία εντός ενός ευρύτερου πλαισίου, καθώς δεν την περιορίζει σε μια μόνο πράξη, όπως η δολοφονία ή η εξαναγκαστική λιμοκτονία, εφόσον η γενοκτονία αποτελείται από διάφορες αθροιστικές πράξεις προς την κατεύθυνση της εξολόθρευσης μιας σαφώς προσδιοριζόμενης ομάδας ανθρώπων.

Στο τωρινό πλαίσιο, η ημι-θρησκευτική ιδεολογία, η οποία είναι συνυπεύθυνη για τη γενοκτονία, είναι ο μύθος του «Ρωσικού κόσμου» (Russkii mir). Η πολιτιστική μυθολογία του «Ρωσικού κόσμου» υποστηρίζει ότι υπάρχει ένας σπουδαίος ρωσικός πολιτισμός, ο οποίος βασίζεται σε μια «πνευματική ενότητα» μεταξύ Λευκορώσων, Ουκρανών και Ρώσων, οι οποίοι μοιράζονται την ίδια ορθόδοξη πίστη και γλώσσα (δηλαδή τη ρωσική). Ο εν λόγω «Ρωσικός κόσμος» χαρακτηρίζεται από μια κοινωνία «παραδοσιακών αξιών» και τίθεται σε αντιπαράθεση με την θεωρούμενη παρακμιακή Δύση.  Πρόκειται για μια ρομαντικοποιημένη ιδεολογία, βασισμένη σε ιστορικές αιτιάσεις και συλλογική αποπομπή ευθυνών. Είναι επίσης μια ιδεολογία που βασίζεται στον ιστορικό αναθεωρητισμό, καθώς οι πολύπλοκες και ξεχωριστές ιστορίες της Ουκρανίας, της Λευκορωσίας και της Ρωσίας αποσιωπούνται, προκειμένου να κατασκευαστεί ένα μυθικό ιστορικό αφήγημα της ανάδυσης του «Ρωσικού κόσμου» από την αρχαία Κιεβική Ρωσία μέσω της «ιερής πόλης» του Κιέβου, ενώ όλα αποτελούν σήμερα κληρονομιά της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας και των «ρωσικών» λαών. Οι επικριτές του εν λόγω μύθου εθνογένεσης τον έχουν περιγράψει ως μια σύγχρονη μορφή ορθόδοξου φασισμού και ορθόδοξου φονταμενταλισμού. Η πρόσφατη σημαντική διεθνής διακήρυξη διακεκριμένων Ορθόδοξων θεολόγων καταδίκασε τον μύθο του «Ρωσικού κόσμου» ως μια «ψευδή διδασκαλία του εθνοφυλετισμού, και συνεπώς, ως αίρεση, η οποία είναι «βαθιά ανορθόδοξη, μη χριστιανική, στρεφόμενη κατά της ανθρωπότητας». Η εν λόγω ρωσική ιδεολογία υπεροχής είναι προφανώς ρατσιστική.

Κατ’ αρχήν, επιτρέψτε μου να δηλώσω απερίφραστα την πεποίθησή μου ότι υπάρχουν αμέτρητοι αληθινά πιστοί άνθρωποι– κληρικοί και λαϊκοί– στη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία, που είναι θύματα της κρατικής καταπίεσης. Ωστόσο, ορισμένοι από τους ιεράρχες της, όπως ο Πατριάρχης Μόσχας Κύριλλος και ο Μητροπολίτης Βολοκολάμσκ Ιλαρίων, έχουν πρωτοστατήσει στην προώθηση της ιδεολογίας του «Ρωσικού κόσμου», η οποία επιδιώκει την καταστροφή της ουκρανικής ιδιαιτερότητας γενικά και ειδικότερα την διάλυση του ουκρανικού χριστιανισμού. Η ρωσική ορθόδοξη ηγεσία θεωρείται ευρέως ως εργαλείο της ρωσικής «ήπιας ισχύος», καθώς υποστηρίζει την καλλιέργεια στενών σχέσεων μεταξύ κράτους και Εκκλησίας. Τουλάχιστον, θα πρέπει να θέσουμε το ηθικό ερώτημα κατά πόσον η προώθηση του ιδεολογήματος του «Ρωσικού κόσμου» εκ μέρους της ηγεσίας της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας αποτελεί μια αμαρτία παράλειψης, εφόσον η ηγεσία γνωρίζει τι είναι ηθικά ορθό, δίχως όμως να ενεργεί σύμφωνα με την εν λόγω γνώση. Στον τρέχοντα πόλεμο, αυτό σημαίνει τόσο τη συνειδητή αγνόηση της πραγματικότητας ότι η εν λόγω ιδεολογία υποκίνησε συλλογικές πράξεις βίας κατά του ουκρανικού λαού, όσο και την αποτυχία να καταδικαστεί ο πόλεμος. Είναι πιο σημαντικό, ωστόσο, να αναρωτηθούμε αν ο μύθος του «Ρωσικού κόσμου» είναι συνυπεύθυνος για την παρότρυνση σε γενοκτονία. Κατ’ αρχάς, η εν λόγω ψευδής διδασκαλία σκόπιμα εγκαθιδρύει μια κυρίαρχη αποικιοκρατική τάξη μιας φαντασιακής ένωσης «Ρωσικών» λαών, ενώ θεωρεί ως «άλλους» εκείνους που δεν ανήκουν στο εν λόγω θεωρητικό κατασκεύασμα, κι επομένως αυτοί οι άλλοι, δηλαδή ο Ουκρανικός λαός, πρέπει να αφομοιωθεί με τον «Ρωσικό κόσμο». Η εν λόγω ιδέα δαιμονοποιεί και στερεί απ’ τους Ουκρανούς την αξία τους ως ανθρώπινα όντα, ενώ τους παρουσιάζει ως ένα «τεχνητό» κράτος και τους κατηγορεί συλλογικά ως «ναζί» και «φασίστες». Όσοι Ουκρανοί Ορθόδοξοι και Ελληνοκαθολικοί δεν ανήκουν στην εν λόγω γενεαλογία του «Ρωσικού κόσμου» διασύρονται και περιθωριοποιούνται παγκοσμίως στα μάτια των Χριστιανών. Παρ’ όλη τη συζήτηση περί «πνευματικής ενότητας» μεταξύ Ρώσων και Ουκρανών, η οποία θα έπρεπε να αποτελεί κάτι θετικό για όλες τις χριστιανικές εκκλησίες, η εν λόγω φράση έχει καταντήσει εργαλείο του «Ρωσικού κόσμου» και παράγοντας διγλωσσίας. Η παραπάνω φράση λειτουργεί ως μια φαινομενικά αθώα δήλωση προς τους ξένους. Ωστόσο, για όσους γνωρίζουν τα πράγματα εκ των έσω, αποτελεί έναν κώδικα με συγκεκριμένο νόημα. Η «πνευματική ενότητα» που διακηρύσσεται από την ηγεσία της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας– τους εκ των έσω– μετατρέπεται σε εργαλείο για την υποστήριξη μιας ομοιογενούς αποικιοκρατικής Ρωσικής Ορθόδοξης αυτοκρατορίας, που χαρακτηρίζεται από φανατισμό και βία. Σύμφωνα με τον ορισμό της γενοκτονίας κατά τον Lemkin, η μυθολογία του «Ρωσικού κόσμου» επιδιώκει την κατάλυση της πολιτικής αλληλεγγύης και ταυτότητας εκείνων των Ουκρανών Ορθοδόξων, που δεν υπάγονται στη Μόσχα, αλλά και όλων των Ουκρανών γενικά, παρεμποδίζοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση και την ευημερία.

Η παραπάνω ιδεολογία κατέστη γνωστή απ’ όσα δήλωσε ο Ρώσος πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν, ο οποίος ύποπτα αποκάλεσε το Ουκρανικό κράτος «τεχνητό» κατασκεύασμα. Η εν λόγω ιδεολογία παρουσιάστηκε στο ανιστόρητο και παιδαριώδες δοκίμιό του Πούτιν το 2021 για την «ενότητα» του ρωσικού και του ουκρανικού λαού, και προσφάτως εκδηλώθηκε βίαια στους οικονομικούς αποκλεισμούς, τον κυβερνοπόλεμο, τον εκφοβισμό και τελικά τον πόλεμο ενάντια στην Ουκρανία. Η δικαιολογία του Πούτιν για την εισβολή στα ουκρανικά εδάφη είναι η συλλογική κατηγορία εναντίον των Ουκρανών με τη μορφή του αποδιοπομπαίου τράγου της «αποναζιστικοποίησης» της ουκρανικής κυβέρνησης (ενώ ο πρόεδρος της Ουκρανίας είναι Εβραίος!). Επιπλέον, η «αποναζιστικοποίηση» πρόκειται για μια ακόμη εκδήλωση διγλωσσίας, η οποία στοχεύει στην εξόντωση όσων αντιτίθενται στον ρωσικό ιμπεριαλισμό. Η διαφθορά και ο εγωισμός του Πούτιν εκμεταλλεύονται τη μυθολογία του «Ρωσικού κόσμου» προς εξυπηρέτηση των διεστραμμένων γεωπολιτικών του στόχων.

Παρόλα αυτά, ο Πατριάρχης Κύριλλος συνεχίζει να υποστηρίζει τον μύθο του «Ρωσικού κόσμου» στις δηλώσεις του σχετικά με τον πόλεμο στην Ουκρανία. Στις 23 Φεβρουαρίου 20220, λίγες ώρες πριν απ’ την εκ νέου εισβολή στην Ουκρανία και στο πλαίσιο μιας πολύμηνης, μαζικής συσσώρευσης ρωσικών στρατευμάτων στα σύνορα της Ουκρανίας, ο Κύριλλος εξέφρασε την εύλογη ποιμαντική του ανησυχία για την ειρήνη και όσους υποφέρουν. Στην ομιλία του, ωστόσο, δεν ανέφερε καθόλου την ρωσική εισβολή στην Ανατολική Ουκρανία, η οποία εξακολουθεί να μαίνεται απ’ το 2014, αλλά έκανε αόριστες αναφορές σε «γεγονότα», «συγκρούσεις» και «καταστροφή». Βεβαίως, το ρωσικό κράτος θα θεωρούσε παράνομη οποιαδήποτε ρητή αναφορά περί πολέμου στην Ουκρανία. Παρόλα αυτά, στην εν λόγω ομιλία, ο Κύριλλος επανέλαβε το αφήγημα της αποικιοκρατικής ιδεολογίας, την κωδικοποιημένη φράση δηλαδή περί «ενότητας» του «Ρωσικού κόσμου». Ακόμη και μετά από τρεις μέρες ολομέτωπης εισβολής στην Ουκρανία, ο Κύριλλος δεν προέβη σε καμία καταδίκη του πολέμου. Επικαλούμενος την ειρήνη και ενότητα της Εκκλησίας, εξέφρασε την ανησυχία του για ένα συγκεκριμένο τμήμα του ουκρανικού λαού· τους Ουκρανούς Ορθόδοξους που ανήκουν στη Μόσχα. Επανέλαβε επίσης την κωδικοποιημένη φράση της ενότητας μεταξύ των αδελφών λαών: «Θεός φυλάξοι, αν η παρούσα πολιτική κατάσταση στην αδελφική Ουκρανία, που είναι τόσο κοντά μας, να έχει ως στόχο την επικράτηση των δυνάμεων του κακού που πάντα αγωνίζονταν εναντίον της ενότητας της Ρωσίας και της Ρωσικής Εκκλησίας. Θεός φυλάξοι, να μη χαραχτεί μια φρικτή γραμμή ανάμεσα στη Ρωσία και την Ουκρανία στιγματισμένη με το αίμα των αδελφών μας.» Το κήρυγμα του Κυρίλλου την Κυριακή της Ορθοδοξίας επανέλαβε το ρωσικό ιδεολόγημα συνοδευόμενο από τα γνωστά τροπάρια δαιμονοποίησης όσων βρίσκονται στην Ουκρανία, ταυτίζοντας τους με τους αιρετικούς «εικονομάχους». Παρόλο που η εν λόγω ιδεολογία φαίνεται τόσο αναληθής, έχει διατυμπανιστεί εδώ και δεκαετίες, ενώ έφτασε στο αποκορύφωμα της σφοδρότητάς της μετά την παραχώρηση του αυτοκεφάλου στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας το 2018.

Σε πλήρη αντίθεση με τα παραπάνω, ο Μητροπολίτης Επιφάνιος (Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας) και ο Αρχιεπίσκοπος Σβιατοσλάβ ( Ελληνοκαθολική Εκκλησία της Ουκρανίας) μεταδίδουν καθημερινά μηνύματα ελπίδας και αγάπης από την πολιορκημένη πρωτεύουσα του Κιέβου, καταδικάζοντας απερίφραστα τον Ρωσικό πόλεμο και καλώντας σε ειρήνη. Ακόμη και ο Μητροπολίτης Ονούφριος της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας (Πατριαρχείο Μόσχας), καταδίκασε τον πόλεμο και έκανε έκκληση στον Πατριάρχη Κύριλλο για βοήθεια. Η αποτυχία των Ρώσων Ορθόδοξων ηγετών να καταστούν προφητικές φωνές καταδίκης του πολέμου οδήγησε ορισμένες Ορθόδοξες επαρχίες της Ουκρανίας (Πατριαρχείο Μόσχας) να παύσουν τη μνημόνευση του Πατριάρχη Μόσχας.

Επιστρέφοντας στον αρχικό μου συσχετισμό μεταξύ Κύριλλου, «Ρωσικού κόσμου» και γενοκτονίας, αναρωτιέμαι αν θα πρέπει να θεωρήσουμε την εν λόγω στάση ως αμάρτημα παράλειψης και μη-αναγνώρισης του ιδεολογήματος του «Ρωσικού κόσμου», το οποίο αποτελεί την αιτία της δομικής και πολιτισμικής βίας κατά της Ουκρανίας. Αυτή θα ήταν μια πολύ φιλεύσπλαχνη ερμηνεία των γεγονότων. Εγώ, ωστόσο θα ήθελα να τονίσω τη βαθιά αποτυχία της ηθικής ευθύνης και της χριστιανικής μαρτυρίας. Το ιδεολόγημα του «Ρωσικού κόσμου», το οποίο προωθείται από την ηγεσία της Ρωσικής Ορθόδοξη Εκκλησίας, την καθιστά συνένοχη στη γενοκτονία, καθώς η εν λόγω ρατσιστική ιδεολογία αρνείται μια διακριτή πολιτική ταυτότητα στον Ουκρανικό λαό και την εκκλησία του, ενώ παράλληλα παρεμποδίζει την αυτοδιάθεσή και την δημιουργία μιας ελεύθερης και δημοκρατικής κοινωνίας. Η εν λόγω ιδεολογία, η οποία ταυτόχρονα υιοθετείται από το Ρωσικό κράτος, χρησιμοποιείται για να δικαιολογήσει έναν αποτρόπαιο πόλεμο, που αποσκοπεί στην επιβολή αυτού που πιθανότατα θα είναι μια καταπιεστική γενοκτονική αποικιοκρατία. Πρέπει να καταδικάσουμε αυτή την ιδεολογία της βίας και του μίσους. Αντ’ αυτού θα πρέπει να αφουγκραστούμε όλες τις προφητικές φωνές από την Ουκρανία– καθώς και όλες τις φωνές ανά τον κόσμο– που επιδιώκουν την πολιτική και θρησκευτική ελευθερία, και που προωθούν την ανθρώπινη ευημερία και την εντολή του Χριστού να αγαπάμε ο ένας τον άλλον. Σήμερα προσεύχομαι ιδιαίτερα γι’ αυτούς τους ανθρώπους και γι’ αυτόν τον λόγο στηρίζω την Ουκρανία! #StandWithUkraine.

Ο Jaroslav Skira είναι αναπληρωτής καθηγητής ιστορικής θεολογίας στο Regis College, μέλος του Ινστιτούτου Ανατολικών  Χριστιανικών Σπουδών Μητροπολίτης Andrey Sheptytsky (Πανεπιστήμιο St. Michael), καθώς και μέλος της συντονιστικής επιτροπής του Προγράμματος Ουκρανικών Σπουδών Petro Jacyk (Κέντρο Munk), που υπάγεται μαζί με το Πανεπιστήμιο St. Michael στο Πανεπιστήμιο του Τορόντο.