John P. Burgess

Όπως σε πολλά μέρη του κόσμου, έτσι και στη Ρωσία η Ορθόδοξη Εκκλησία χρειάστηκε να απαντήσει στην πανδημία του COVID-19. Η πρόκληση έγινε ιδιαίτερα έντονη στο τέλος της περιόδου του Πάσχα. Παρόλο που η Εκκλησία και οι κρατικές αρχές κάλεσαν τους ανθρώπους να παραμείνουν στα σπίτια τους, πολλοί ευσεβείς πιστοί, ακόμη και μερικοί που αναγνώριζαν τους κινδύνους από ιό, αντιστάθηκαν ανοιχτά ή σιωπηρά. Κατά τραγικό τρόπο, η Εβδομάδα των Παθών οδήγησε στη διασπορά της μόλυνσης μεταξύ ιερέων και μοναχών. Η Εκκλησία αντιμετωπίζει τώρα μία θεολογική κρίση. Πώς μπορεί να απαντήσει στις παραδοσιακές ιδέες, που μερικές φορές προωθούνται από τους ίδιους τους ιεράρχες, ότι τα ιερά αντικείμενα και οι χώροι λατρείας προστατεύουν ή ακόμη και θεραπεύουν τους πιστούς από ασθένειες;

Όταν ζούσαμε στη Ρωσία πριν από αρκετά χρόνια, η σύζυγός μου χαρακτήρισε την ορθόδοξη λατρεία ως ένα «άθλημα επαφής». Εννοούσε όχι μόνο ότι οι Ορθόδοξοι χρησιμοποιούν πλήρως τα σώματά τους καθώς προσκυνούν τα ιερά αντικείμενα και μεταλαμβάνουν τη Θεία Κοινωνία, αλλά επίσης ότι οι ενορίες στις μεγάλες πόλεις μπορούν να είναι, τόσο πολύ γεμάτες την Κυριακή ή την ημέρα της γιορτής του πολιούχου που θα πρέπει κανείς κυριολεκτικά να σπρώξει προκειμένου να ανοίξει δρόμο και να περάσει. Συχνά η σύζυγός μου ή εγώ δεν βρίσκαμε χώρο για να περάσουμε ή να προσκυνήσουμε χωρίς να συγκρουστούμε με τον άνθρωπο που βρισκόταν μπροστά μας. Αλλά χωρίς αμφιβολία μία αποφασισμένη ηλικιωμένη κυρία θα μας έσπρωχνε με τον αγκώνα για να φτάσει στις εικόνες και να ανάψει ένα κερί στον μοναδικό άγιο που θα μπορούσε να απαντήσει αξιόπιστα στις προσευχές της.

Οι σχέσεις μεταξύ ιερέων και λαϊκών στη Ρωσία είναι εξίσου στενές. Όταν ένας ιερέας βγαίνει από το ιερό και κατευθύνεται προς τον κυρίως ναό, οι ευσεβείς πιστοί σπεύδουν κοντά του και προτάσσουν τα χέρια τους για να λάβουν ευλογία. Με τους άνδρες, ο ιερέας μπορεί να μοιραστεί ακόμα και έναν τριπλό ασπασμό στο μάγουλο. Κατά τη διάρκεια της εξομολόγησης, ένας πιστός ψιθυρίζει στο αυτί ενός ιερέα, αναπνέοντας ουσιαστικά στο πρόσωπό του.

Στα τέλη Μαρτίου, ο Πατριάρχης Κύριλλος ζήτησε από τους πιστούς να μιμηθούν την αγία Μαρία την Αιγυπτία, μετατρέποντας τα σπίτια τους σε μία «έρημο» ώστε να αποτραβηχτούν και να προσευχηθούν. Οι ιερείς θα συνέχιζαν να τελούν τη Θεία Λειτουργία, αλλά χωρίς την παρουσία ενοριτών. Λίγες μέρες αργότερα, ο πρόεδρος Πούτιν ζήτησε από τους Ρώσους να παραμείνουν κλεισμένοι στο σπίτι τους. Ο προϊστάμενος ιερέας του ναού των αγίων Κοσμά και Δαμιανού της Μόσχας, όπου κρατά την παράδοση του π. Αλέξανδρου Μεν, δήλωσε ότι οι ενορίτες του εμπιστεύτηκαν την κρίση του σχετικά με το κλείσιμο της ενορίας. Σε μία άλλη εξέχουσα ενορία, τον άγιο Νικόλαο στο Κουζνετσάχ,  ο προϊστάμενος ιερέας (ο οποίος είναι επίσης και πρύτανης του Ορθόδοξου Πανεπιστημίου του αγίου Τύχωνος), αποσύρθηκε στο εξοχικό του και όταν ένας βοηθός ιερέας αρρώστησε από τον ιό, η ενορία ανέστειλε εντελώς την τέλεση των ακολουθιών. Άλλες ενορίες, ωστόσο, αντιμετώπισαν την απειλή με μεγαλύτερο σκεπτικισμό, ή ορισμένοι πιστοί ήρθαν ούτως ή άλλως για τις ακολουθίες, και οι ιερείς ήταν απρόθυμοι να τους απομακρύνουν.

Η Μεγάλη Εβδομάδα και το Πάσχα (19 Απριλίου) υπήρξαν μία τραγική καμπή. Σύντομα, ο π. Αλέξανδρος Σαργκούνοφ, γνωστός στους συντηρητικούς κύκλους (στη δεκαετία του 1990, προωθούσε με πάθος την αγιοποίηση του τσάρου Νικολάου Β΄), αρρώστησε σοβαρά. Μερικές εβδομάδες αργότερα, ο π. Δημήτριος Σμιρνόφ, ένας άλλος δραστήριος υποστηρικτής συντηρητικών αρχών (συμπεριλαμβανομένης της υποταγής των γυναικών στους άνδρες), προσβλήθηκε κι αυτός από τον ιό και νοσηλεύτηκε.

Ο αριθμός των κρουσμάτων αυξήθηκε σε πολλά από τα μεγαλύτερα και πιο φημισμένα μοναστήρια της Εκκλησίας. Στην αρχή της Μεγάλης Εβδομάδας, το Μοναστήρι των Σπηλαίων στο Κίεβο, που ήταν ήδη κλειστό για το κοινό, ακύρωσε τις ακολουθίες του εντελώς, καθώς πολλά από τα μέλη του είχαν προσβληθεί από τον ιό. Πέντε ημέρες μετά το Πάσχα, με τα κρούσματα να αυξάνονται μεταξύ των μοναζουσών, η Μονή της Αγίας Τριάδας – αγίου Σεραφείμ στο Ντιβέγιεβο, η μεγαλύτερη γυναικεία μονή της Ρωσίας, έκλεισε.

Η Μονή της Αγίας Τριάδας – αγίου Σεργίου βόρεια της Μόσχας, όπου βρίσκονται το Θεολογικό Σεμινάριο και η Θεολογική Ακαδημία της Μόσχας, σταμάτησαν να δέχονται προσκυνητές στις 6 Απριλίου. Ωστόσο, μία εβδομάδα αργότερα, την Μεγάλη Δευτέρα, πλήθος κόσμου με επιθετικές διαθέσεις συγκεντρώθηκε έξω από τις τεράστιες σιδερένιες πύλες του μοναστηριού, ζητώντας να γίνουν δεκτοί. Επιδιώκοντας να αποφύγει μία σκανδαλώδη αντιπαράθεση, ο ηγούμενος δέχθηκε το αίτημά τους, ζητώντας τους, ωστόσο, να τηρήσουν τα μέτρα υγιεινής. Μία εβδομάδα μετά τον Πάσχα, ο πρύτανης της Ακαδημίας απηύθυνε μία ανοιχτή επιστολή προς τους πιστούς:

Τα κρούσματα εξαπλώνονται μεταξύ εκείνων που διακινδυνεύουν περισσότερο, εκείνων που δεν έχουν φύγει μακριά από τους ανθρώπους, εκείνων που έχουν ταπεινά προσφερθεί ως θυσία στον ιό, με την αμυδρή ελπίδα ότι οι άρρωστοι ενορίτες θα έμεναν στο σπίτι. […] Ο λοιμός άρχισε την Μεγάλη Παρασκευή. Οι πιο προικισμένοι από τους ιερείς μας αρρώστησαν, και αρκετοί σοβαρά. Ο ηγούμενος αρρώστησε, εγώ ο ίδιος αρρώστησα, όπως και οι γέροντες του μοναστηριού. Τη Μεγάλη Παρασκευή, όπως ίσως άρμοζε, σταυρωθήκαμε. Και ενώπιον του σταυρού μας, με παρόμοιο τρόπο, το πλήθος απαιτούσε ένα θαύμα. Δεν έγινε όμως κανένα θαύμα. Μας κατηγορούν ότι τους εγκαταλείψαμε. Αυτό όμως δεν είναι αλήθεια. Μπορούσαμε να απαντήσουμε με έναν και μόνο τρόπο: Αρρωστήσαμε εμείς οι ίδιοι, έτσι ώστε οι άνθρωποι να δουν τα δεινά μας και να λυπηθούν για εκείνους τους επισκόπους, τους ιερείς και τους ψάλτες που ήταν ακόμα υγιείς. Καθώς βλέπουμε τους υπηρέτες της Εκκλησίας να πεθαίνουν με τρόπο οδυνηρό από την ασφυξία, ζητάμε σιωπηλά από τους ενορίτες μας: λυπηθείτε μας. Λυπηθείτε τους ανθρώπους που είναι ακόμα ζωντανοί, ακόμα υγιείς. Λυπηθείτε τους γιατρούς, που πεθαίνουν εν ώρα υπηρεσίας. Ποιος θα σας κατευθύνει πνευματικά, ποιος θα σας κοινωνήσει ή θα σας προσφέρει θεραπεία, ποιος θα σας χαροποιήσει με έναν υπέροχο εκκλησιαστικό ύμνο, εάν οι μισοί από εμάς πεθάνουμε και οι άλλοι μισοί καταστούν ανίκανοι λόγω κατεστραμμένων πνευμόνων; Εμείς είμαστε οι ιερείς και οι υπηρέτες της εκκλησίας που αρρωστήσαμε περισσότερο από οποιοδήποτε άλλον. Αλλά ο Κύριος δηλώνει: «ἔλεον θέλω καὶ οὐ θυσίαν» (Ματθ. 9, 13).

Ο COVID-19 αποκάλυψε οδυνηρές διαιρέσεις στη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία. Μετά το Πάσχα, μία ομάδα πιστών κυκλοφόρησε μια έκκληση, ζητώντας από τον Πατριάρχη Κύριλλο να αναλάβει δράση εναντίον των ιερέων που συνεχίζουν να αγνοούν τα μέτρα υγιεινής. Μία άλλη ομάδα άρχισε να συλλέγει και να δημοσιεύει τα ονόματα των κληρικών και των μοναχών που είχαν αρρωστήσει από τον ιό. Ωστόσο, άλλες ομάδες κατηγόρησαν τον Πατριάρχη ότι υποτάχθηκε πολύ γρήγορα στις κοσμικές αρχές. Στα τέλη Απριλίου, η Επισκοπή του Γιεκατέρινμπουργκ έπαυσε έναν αποστάτη ιερέα που χαρακτήρισε τα κρατικά και εκκλησιαστικά μέτρα ως σατανικά. Λίγες μέρες αργότερα, ο Πατριάρχης Κύριλλος έπαυσε τον διάκονο Αντρέι Κουράιεφ, ο οποίος τακτικά επέκρινε την Εκκλησία για την αποτυχία της να αντιμετωπίσει την επιστήμη και την κοινωνία. Ο Κουράιεφ είχε προσβάλει δημόσια τη μνήμη ενός ιεράρχη που απεβίωσε από τον ιό.

Αλλά η συζήτηση είναι τελικά θεολογική, όχι πολιτική. Οι Ρώσοι πιστοί κατοικούν σε έναν κόσμο που κατακλύζεται από ιερά αντικείμενα και τόπους: ιερές κρήνες και πηγάδια, θαυματουργές εικόνες και λείψανα, άγιοι γέροντες και μνήματα. Κάνουν προσκύνημα σε ενορίες και μοναστήρια που φημίζονται για τα ιερά τους αντικείμενα και τις θεραπευτικές τους δυνάμεις. Η κρίση του COVID-19 έφερε στην επιφάνεια ένα πιεστικό ερώτημα: έσφαλλαν άραγε οι πιστοί στην κρίση τους; Απέτυχε η Εκκλησία; Πώς ακριβώς εκδηλώνεται η αγιότητα σε έναν πτωτικό κόσμο;

Ο John P. Burgess είναι ο καθηγητής Συστηματικής Θεολογίας στην έδρα James Henry Snowden στο Θεολογικό Σεμινάριο του Πίτσμπουργκ.